जीवित्पुत्रिका व्रत कथा – Jitiya Vrat Katha

जीवित्पुत्रिका व्रत कथा / जीमूतवाहन व्रत कथा

वैशम्पायन उवाच

कैलासशिखरे रम्ये गौरी पृच्छति शङ्करम् । यदहं श्रोतुमिच्छामि तत्त्वं वद महेश्वर ॥

पार्वत्युवाचव्रतेन केन तपसा पूजया नियमेन वा । सौभाग्यवत्यो जायन्ते स्त्रियो जीवितपुत्रिकाः ॥

शङ्कर उवाचआश्विने कृष्णपक्षे तु या भवेदष्टमी तिथिः । शालिवाहनराजस्य पुत्रं जीमूतवाहनम् ॥१॥

पूजयन्ति स्त्रियस्तस्यां पुत्रकामाः सहर्षिताः । देवं दर्भमयं कृत्वा स्थापयेद्वारिभाजने ॥२॥

पीतलोहितवर्णैश्च कार्पासास्थिभिरेव च । नानावर्ण पताकाभिर्गन्धपुष्पादिभिस्तथा ॥३॥

प्रकल्प्य प्राङ्गणे कोष्ठं कृत्वा पुष्करिणीं ततः । तत्रैव पर्कटीशाखा धर्तव्या जलसन्निधौ ॥४॥

चिल्ली शृगाली कर्तव्या गोमयैर्मृत्तिकादिभिः । ते उभे तत्र धर्तव्ये सिन्दूरारुणमस्तके ॥५॥

यथोपचारैः पूजाभिस्तं देवं विप्ररूपिणम् । पूजयित्वा कथामेनां याः शृण्वन्ति वराः स्त्रियः ॥६॥

उपवार्ं प्रकुर्वन्ति ताः स्युः पूर्णमनोरथाः । वंशपत्रेण कर्तव्या पूजा वंशविवृद्धये ॥७॥

अस्ति सागरसान्निध्ये शर्मदा नर्मदा नदी । नगर्यां काञ्चनावत्यां तत्तीरे दक्षिणापथे ॥८॥

तत्रैवाखिलभूपाल जेता पार्थ इवापरः ॥९॥

नाम्ना मलयकेतुस्तु महाराजोऽखिलेश्वरः ॥१०॥

नाना-पदातिसामग्री मातङ्गतुरगायुधः । नर्मदापश्चिमे कूले बाहूट्टारमरुस्थलम् ॥११॥

तत्रास्ति पर्कटीघूघूर्महती कोटरान्विता । तस्याञ्चावसतिस्मैका शृगाली कोटरे चिरात् ॥१२॥

चिल्ली चैकाग्रशाखायां मैत्रमासीत् परन्तयोः । कृष्णाष्टम्यामिषे चेतन्नगराधिनिवासिनाम् ॥१३॥

योषितः पूजयन्ति स्म शालिवाहनपुत्रकम् । जीमूतवाहनं जीवत्पुत्रकामाः सहर्षिताः ॥१४॥

शुश्रुवुस्ताः कथां जग्मुः स्वं स्वं गृहमतः परम् । शिवा चिल्ली तथा चक्रे यद्यदाचरितं स्त्रिया ॥१५॥

देवात्तद्दिनसन्ध्यायां तन्नगर्यां चिरस्थितः ॥१६॥

दन्ताश्रेष्ठिज्येष्ठपुत्रो लोकान्तरमपद्यत ॥१७॥

तत्रैव नर्मदातीरे दत्त्वाग्निं तस्य बान्धवाः । दत्त्वा तोयाञ्जलिं सर्वं स्वं स्वं धाम समागताः ॥१८॥

ततो निशीथे संवर्षद् घनगर्जभयङ्करे । अतिक्षुधापीडितया शृगाल्याऽभिहिता च सा ॥१९॥

चिल्ली त्वमिति जागर्षि तां वै प्रोवाच चिल्लिका । स्निग्धे शृगालि जागर्मि भूयो भूयो यथाऽवदत् ॥२०॥

तथैवोत्तरमातिष्ठ चिल्ली विस्मयमागता । किमर्थमहमाहूता बभाषे नैव किञ्चन ॥२१॥

तदहं निश्चलीभूय परीक्षे चैतदाशयम् । इति निश्चत्य मनसा सा चिल्ली मौनमादधत् ॥२२॥

निद्रायितां हि तां ज्ञात्वा कोटराद् बहिरागता । शृगाली नर्मदां गत्वा मुखेन जलमाहरत् ॥२३॥

ततश्चिताग्निं निर्वाप्य शवमांसं यथेप्सितम् । भुक्त्वा तु लवशः कृत्वा शेषं कोटरमानयत् ॥२४॥

एतत्सकलवृत्तान्तं ज्ञात्वा चिल्ली समागता । ददर्श सा प्रभाते तु संवृत्ततेऽभिहिता तया ॥२५॥

शृगालि पारणाचर्चा क्रियते न त्वया कथम । स्मृत्वा तु रात्रिचरितमुदासीनमुवाच सा ॥२६॥

शृगालि सखि कुर्यास्त्वं पारणान्तु मया पुनः । कर्तव्या पारणा द्रव्यैर्योषाभिश्च निवेदितैः ॥२७॥

इति श्रुत्वा शृगाली तु मांसैः कोटरसंस्थितैः । यथेष्टं कोटरे स्थित्वा चकारालीकपारणाम् ॥२८॥

चिल्ली तु योषितादत्तैर्द्रव्यैश्चक्रे च पारणाम् । ततः कालवशाचिल्लीशृगाल्यौ तीर्थराजकम् ॥२९॥

जग्मतुः कामिकं क्षेत्रं चिल्ली कृत्वा तु कामनाम् । महामात्यवरस्येह बुद्धिसेनस्य धीमतः ॥३०॥

पत्नी चाहं भविष्यामि तत्र प्राणान् स्वयं जहौ । शिवा मलयकेतोश्च महाराजस्य तादृशी ॥३१॥

महादेवी भविष्यामि कृत्वा चेति मनोरथम् । तत्याज तीर्थराजेऽस्मिन् प्राणान् सा धूर्त्तकामिनी ॥३२॥

प्रयागमृतिपुण्येन वेदज्ञस्य द्विजन्मनः । गृहे भास्करसंज्ञस्य बभूव जनिरेतयोः ॥३३॥

ज्येष्ठा शीलवती तत्र कर्पूरावतिकापरा । बभूवतुर्न्नागकन्या-सुरकन्या-समे गुणैः ॥३४॥

पूर्वा तु बुद्धिसेनस्य त्वपरा वसुधापतेः । भार्या बभूव हर्षेण कृतकृत्ये बभूवतुः ॥३५॥

अथ शीलवती तेन सप्तपुत्रानजीजनत् । चिरायुषः क्रमादेव पूर्णकामा जहास च ॥३६॥

कर्पूरावतिका राज्ञी मृतपुत्रातिदुःखिता । क्षीयमाणानुदिवसं वैराग्यं समवाप सा ॥३७॥

गते बहुतरे काले शीलवत्याः सुताँश्च तान् । सप्तसेवार्थमायातान् स्वरूपैर्मन्मथोपमान् ॥३८॥

यूनः स‌ङ्ग्रामसीमायां कुमारप्रतिमौजसः । बुद्धौ बृहस्पतिसमान् परनारीसहोदरान् ॥३९॥

विलोक्य वज्रपातेन ताडिते वापतत्क्षितौ । कर्पूरावतिका कष्टं कष्टमुत्थाय वेश्म च ॥४०॥

स्वं गत्वा निजपर्यङ्के द्वारमावृत्य साऽस्वपीत् । राजा पप्रच्छ भृत्यान् स्वान् महादेवी न दृश्यते ॥४१॥

क्व गता तैः समाख्यातमस्मिन्नेव गृहेऽम्बिका । सुप्तास्तीति समाकर्ण्यं स राजाप्यविशद् गृहम् ॥४२॥

आह प्रिये समुत्तिष्ठ किमर्थं विजने गृहे । सुप्ता तिष्ठसि मे खेदं ददासि प्रियभाषिणि ॥४३॥

सा बभाषे सुखेनेति न तुतोष महीपतिः । राज्ञा तु पृच्छयमाना सा बभाषे धरणीपतिम् ॥४४॥

तदोतिष्ठामि हे नाथ यथेप्सितमतर्कितम् । करिष्यसि न चेत्त्वं मे गच्छ सुप्तास्मि मा वद ॥४५॥

इत्युक्तवाँस्तदा राजा त्वदुक्तमहमाचरे । सहसोत्थाय सोवाच सत्यं कुरु महीपते ॥४६॥

इति श्रुत्वा महाराजः सत्यं चक्रे प्रियोदितम् । तत उत्थाय चालिङ्ग्य नृपतिं समभाषत ॥४७॥

मद्भगिन्याः सुतानां वै सप्त मूर्ध्नो निकृत्य मे । ददस्वेति यदि प्राणान् ममाभिलषसि प्रिय ॥४८॥

श्रुत्वा मलयकेतुः स भूमिं कर्णौ च संस्पृशन् । कथं त्वम्भाषसे चैव स्वपुत्रा भगिनीसुताः ॥४९॥

न मुमोच हठं राज्ञी भगिनीसुतमारणे । राज्ञा तु सत्यभीत्या तद्दारुणं स्वीकृतं महत् ॥५०॥

राज्ञी तद्वचनं सत्यमाकलय्य महीपतेः । जीमूतवाहनं देवं प्रपूज्यासीन्महोत्सवा ॥५१॥

अथ द्वारि महाराजो यन्त्रिका-चक्रमादधौ । एकस्मिन् दिवसे तेषां राजसेवां चिकीर्षताम् ॥५२॥

शिरांसि सप्तचक्रेण चकर्त्त स महीपतिः । दत्त्वा तानि प्रियायै च मनोदुःखमवाप सः ॥५३॥

तानि प्रेक्ष्य महादेवी हर्षिता च बभूव सा । प्रक्षाल्य वंशपात्रेषु सप्तसु स्फीतवस्त्रकैः ॥५४॥

आच्छाद्य वायनान् राज्ञी प्रेषयच्चेटिकाकरैः । अथ शीलवती प्रादात्स्नुषाभ्यः सप्तडल्लकान् ॥५५॥

स्वं स्वं च नाथमित्युक्त्वा भोजयिष्यथ हे स्नुषाः । अथ शीलवतीपुत्र वृत्तं जीमूतवाहनः ॥५६॥

ज्ञात्वा झटिति चोत्थाय सेवां कृत्वाऽचलद् गृहम् । द्वारमागत्य चालोक्य कबन्धान् परिखागतान् ॥५७॥

बुद्धिसेनसुतानाञ्च चिन्तयामास वै चिरम् । एषां मात्रा शीलवत्या चाद्भुतं समुपासितम् ॥५८॥

अतः सकरुणो मृद्भिर्घटितानि शिरांसि च । कबन्धेषु नियोज्याशु पीयूषैरभ्यषेचयत् ॥५९॥

कर्पूरावतिका यानि शिरांसि प्रैषयत्स्वयम् । शीलवत्यै तान्यभूवन् सप्ततालफलानि वै ॥६०॥

जीमूतस्तु तथा कृत्वा स्ववासमगमत्तदा । ततस्तदनुभावेन जीविताः सप्तपुत्रकाः ॥६१॥

आनन्दहृष्टपुष्टाङ्गाः सुप्तवत् सहसोत्थिताः । स्वं स्वं घोटकमारुह्य स्वं गृहं चलितास्तथा ॥६२॥

तत्र गत्वा तु ते सर्वे स्नात्वा स्वं स्वं गृहं ययुः । एतेभ्यः स्वस्वभार्याभिः प्रत्येकं सप्तडल्लकाः ॥६३॥

ददिरे तैस्तु मूर्द्धानः फलीभूताः प्रभावतः । जीमूतवाहनस्यैव भक्षितास्तु यथेप्सितम् ॥६४॥

ततो मन्त्रिप्रवीरस्य बुद्धिसेनस्य वेश्मनि । पुत्रवृत्तान्तमावेत्तुं कर्णं दत्त्वा स्थिता सती ॥६५॥

राज्ञी नाक्रन्दमश्रौषीत्तदा ज्ञातुं स्वचेटिकाम् । प्रेषयामास तद्वेश्म जायते क्रन्दनं न वा ॥६६॥

तत आगत्य दास्या तु तद्वेश्म विनिवेदितम् । सहर्षं सकलं दृष्ट्वा नृत्यगीतसमाकुलम् ॥६७॥

इति श्रुत्वा महादेवी बभूवातीव पीडता । निःश्वस्य क्रुद्धनागीव मुमूर्च्छ च मुहुर्मुहुः ॥६८॥

ततः प्रभाते सञ्जाते पुनश्शीलवतीसुतान् । सेवार्थमागतान् दृष्ट्वा राजानं प्रत्युवाच सा ॥६९॥

राज्ञीति रजँश्चौराणां छित्त्वा सप्तशिरांसि मे । दत्तानि श्रीमता नाथ मुग्धाहं कि प्रतारिता ॥७०॥

अन्यथा कथमेते वै सेवार्थं समुपागताः । राजा च विस्मयाविष्टो नोचे क्षणमधोमुखः ॥७१॥

कथमुक्तं त्वया देवि त्वदग्रेण मया पुनः । छिन्नानि मस्तकान्येषां कथमेवं प्रभाषसे ॥७२॥

ममापि कौतुकं जातमतः कारणमुच्यते । त्वद्भगिन्या कृतं कर्म पूर्वं तदनुभावतः ॥७३॥

इह जन्मनि सा जीवत्सप्तपुत्रा शुभान्विता । न त्वया तद्व्रतं चीर्णमथवा तदुपेक्षितम् ॥७४॥

तेन त्वं पुत्रशोकेन पीडिता वर्त्तसे प्रिये । इति तद्वचनं श्रुत्वा नोचे काञ्चिदुदासिवत् ॥७५॥

ततो मन्त्रिप्रवीरेण बुद्धिसेनेन धीमता । स्वयं तत्पुत्रवृत्तान्तं शीलवत्यै न्यवेदयत् ॥७६॥

अथ संवत्सरेऽतीते तद्व्रते समुपस्थिते । पारणादिवसे राज्ञी शीलवत्यै न्यवेदयत् ॥७७॥

इति मातस्त्वया साकं पारणाद्य विधीयते । दासीमुखेन सन्दिष्टां तां वाचं साऽवमन्यत ॥७८॥

महामात्यस्य च वधूः किञ्चिदूचे तदप्रियम् । महादेव्या समं चेटि पारणा नैव युज्यते ॥७९॥

इति चेटीमुखाच्छ्रुत्वा रोषाद्विहृदया सती । दण्डिकां सा समारुह्य ययौ शीलवतीगृहम् ॥८०॥

ततः शीलवती देव्याश्चरणौ शीतवारिभिः । प्रक्षाल्याचलवस्त्रेण सम्प्रोक्ष्य स्फीतचामरैः ॥८१॥

वीजयामास तां देवीं पप्रच्छ कुशलं शनैः । ततो राज्ञी च तामूचे भगिनीञ्च मया सह ॥८२॥

पारणां कुरु यातिस्म पारणासमयः खलु । ततः शीलवती प्राह विचार्य्यं च पुनः पुनः ॥८३॥

कर्पूरावति राज्यस्य भोगं कुरु हठं त्यज । राज्ञी निवेदयामास भगिन्यै सा मुहुर्मुहुः ॥८४॥

अद्य त्वया समं मातः पारणा मम नान्यथा । भूयो भूयस्तथैवोक्ता शीलवत्या न चात्यजत् ॥८५॥

हठं शीलवती तस्यास्ततो ज्ञात्वा सुनिश्चयम् । पारणाद्रव्यमादाय करे धृत्वा तया ययौ ॥८६॥

नर्मदातीरमासाद्य महादेवीमुवाच सा । आलिङ्ग्य क्व गृहं त्यक्त्वा राज्यभोगं कुरु प्रिये ॥८७॥

शमञ्च भविता राज्ञी शीलवत्यै तदाह सा । ततः शीलवती राज्ञी सुस्नाता नर्मदाम्भसि ॥८८॥

अथ शीलवती देवान् नमस्कृत्य दिशांपतीन् । किं पूर्वजन्मवृत्तान्तं न त्वं स्मरसि पश्य तत् ॥८९॥

पूर्वजन्मशृगाली त्वं चिल्ली चाहं विहङ्गमा । एषा सा नर्मदा बाहूट्टार एतन्मरुस्थलम् ॥९०॥

सा घूघूपर्कटी चैतत्कोटरे तव संस्थितिः । एतस्याः शिखरे नीडं ममापि नृपनन्दिनि ॥९१॥

एकदा नगरस्त्रीभिः सहावाभ्यां कृतं व्रतम् । जीमूतवाहनस्येह पूजनश्चोपवासकम् ॥९२॥

कथां श्रुत्वाऽथ ताः सर्वाः स्वां वसतिमाययुः । आवामपि च तत्सायं वणिक्‌कश्चिन्मृतः स्वयम् ॥९३॥

तस्मै वह्निञ्च दत्त्वा स्वं गतास्तद्बान्धवा गृहम् । ततोऽर्द्धरात्रे सम्भूते मामाह त्वं शिवात्मिका ॥९४॥

चिल्लि जागर्षि शश्वद्वै सखि जागर्मि किं वद । वारं वारं त्वया चोक्तं तथैवोत्तरितं मया ॥९५॥

ततस्त्वच्चरितं ज्ञातुं मया निद्रा विभाविता । तथा भूतां तु मां ज्ञात्वा विनिस्सृत्य च कोटरात् ॥९६॥

मुखेनानीय पानीयं चितां निर्वाप्य तत्पलम् । भुक्त्वा यथेष्टमन्ते चाऽवशिष्टं कोटरान्तरे ॥९७॥

रक्षितं शवमांसं यत् यदस्थ्यत्यत्र तत्स्थले । दर्शयामास सा शीलवती राज्ञीमनिन्दिताम् ॥९८॥

अनेन व्रतभङ्गेन भगिनि त्वं तथाऽभवः । मया न तद्व्रतं त्यक्तं तस्मान्मे चिरजीवनी ॥९९॥

सन्ततिः सुखिनी चाहं न च स्वामिनि योगिनी । इति प्राग्जन्मवृत्तान्तं स्मारिता नृपकामिनी ॥१००॥

तिष्ठन्ती तत्र तत्याज निःश्वस्य स्वं कलेवरम् । ततः शीलवती नृत्य-गीतवाद्यैः सुहर्षिता ॥१०१॥

आजगाम निजं धाम स्वाभिपुत्रादिशोभितम् । तच्छ्रुत्वा नृपतिस्तत्र विललाप मुमोह च ॥१०२॥

वृद्धब्राह्मणवाक्येन कष्टमुत्थाय भूपति । स्नात्वा क्रियां शमं चक्रे प्रियायाः पारलौकिकीम् ॥१०३॥

तत्प्रीत्या द्विजमुख्येभ्यो ददौ बहुविधं धनम् । राज्यचिन्तां ततश्चक्रे वशी मन्त्रिसमन्वितः ॥१०४॥

ईश्वर उवाच

अधुनापि च या योषिद्विधिवत्तं प्रपूजयेत् । जीमूतवाहनं देवि चोपवाससमन्वितम् ॥१०५॥

कथां श्रुत्वा तु विप्राय दक्षिणां प्रतिपादयेत् । इह भोगानवाप्यैव जीविपुत्रा शुभान्विता ॥१०६॥

अन्ते च भजते देवि विष्णुलोकं सनातनम् ॥१०७॥

॥ इति श्रीभविष्यपुराणे हरगौरीसंवादे श्रीजीमूतवाहन व्रतकथा समाप्ता ॥